Serwis opracowany przez:zjednoczenie.com: dynamiczne strony internetowe, portale i zaawansowane serwisy www system cms - system zarządzania treścią, publikacja w internecie, website management, content management system
english   kontakt   mapa serwisu
Polskie Forum Corporate Governance
  STRONA GŁÓWNA | WYDARZENIA | WARTO PRZECZYTAĆ | POLSKA | EUROPA | OPINIE PFCG | DLA SPONSORÓW | NOWOŚCI

 pfcg.org.pl 


Poznaj corporate governance
z właściwej strony


 

 

szukaj:

Patronat


Wydawca
Przeglądu Prawa Handlowego 

Szumański A. Pokrzywdzenie akcjonariusza oraz sprzeczność z dobrymi obyczajami jako przesłanki uchylenia uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej o przymusowym wykupie akcji, PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2006

Mataczyński M. „Złote weto” w prawie polskim na tle ustawy z 3 czerwca 2005 r., PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2006

Chłopecki A. Publiczny obrót i instrumenty finansowe – redefiniowanie podstawowych pojęć prawa rynku kapitałowego, PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2006

Glicz M. Obowiązki publikacyjne emitentów w zakresie informacji poufnych, PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2006

Okolski J., Wajda D. Rządy większości a ochrona akcjonariuszy mniejszościowych, PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2006

Bucholc M., Karasiewicz K. Kodeksy corporate governance w europejskim obrocie prawnym, PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2003

Masny M. Zarządzanie ryzykiem jako wymóg corporate governance, PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2002

Furtek M., Jurcewicz W. Corporate governance - ład korporacyjny w spółkach akcyjnych, PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2002

Karasek I., Wacławik A. Polski kodeks corporate governance - mechanizmy wdrażania i egzekwowania, PPH, Warszawa, 2002

Załączniki

Bucholc M., Karasiewicz K. - Kodeksy corporate governance w europejskim obrocie prawnym - pełna wersja artykułu (PDF) otwórz plikwyślij plik e-mailem

Kodeksy corporate governance w europejskim obrocie prawnym

Bucholc M., Karasiewicz K.
PPH (pełna wersja artykułu), Warszawa, 2003

Przegląd Prawa Handlowego nr 8, 2003

(pełna wersja artykułu w wersji HTML dostępna tylko dla użytkowników serwisu PFCG.ORG.PL)

Corporate governance jest od wielu lat przedmiotem dyskusji prawników i ekonomistów na całym świecie. Problem ten był również przedmiotem zainteresowania polskiej doktryny prawa handlowego.[i] Funkcją regulacji corporate governance jest ujednolicenie niektórych procesów w ramach organizacji spółek, zapewnienie należytej kontroli nad legalnością i praworządnością, przede wszystkim zaś uporządkowanie relacji ekonomicznych w spółkach dysponujących dużym potencjałem ekonomicznym. Charakter kodeksów corporate governance był już niejednokrotnie dyskutowany przy analizie treści poszczególnych regulacji lub dokumentów. Celem poniższych rozważań jest zwięzła i ogólna charakterystyka dorobku krajów Unii Europejskiej w zakresie regulacji corporate governance, z wyszczególnieniem kwestii, którym poświęca się w tej regulacji szczególnie dużo uwagi.

Pojęcie i historia corporate governance w Europie

Corporate governance, tłumaczony niekiedy na polski jako „nadzór korporacyjny”,[ii] także „władztwo korporacyjne”[iii] lub „ład korporacyjny”,[iv] można zdefiniować jako zespół powiązanych przepisów prawnych i dobrowolnych praktyk sektora prywatnego, umożliwiających spółkom skuteczne pozyskiwanie kapitału w formie finansowania zewnętrznego oraz mobilizowanie zasobów ludzkich w celu wdrożenia długofalowej polityki generowania wartości ekonomicznych przy jednoczesnym poszanowaniu praw i interesów udziałowców oraz ogólnie przyjętych zasad rządzących życiem społecznym.[v] Z punktu widzenia doktryny prawa handlowego należy uznać, że corporate governance jest pojęciem obejmującym zagadnienia zarówno z zakresu stosunków wewnętrznych spółek (w praktyce przede wszystkim spółek kapitałowych, zwłaszcza dopuszczonych do obrotu publicznego spółek akcyjnych, o czym później), jak i stosunków zewnętrznych, jak na przykład reprezentacja, oferty nabycia akcji, kontrola łączeń. Największa koncentracja przepisów corporate governance występuje w sferze regulacji spółek kapitałowych.[vi]

W powyższej definicji na pierwszy plan wysuwają się czynniki ekonomiczne, podobnie jak we wzorcowej definicji autorstwa I.M. Millsteina, którego raport na temat corporate governance stanowi obecnie jedno z podstawowych źródeł do poznania tej instytucji.[vii] Rola czynników ekonomicznych wiąże się z faktem, że większość aktów z zakresu corporate governance powstała na fali wzmożonego zainteresowania mechanizmami zarządzania kapitałem inwestycyjnym wywołanego tzw. kryzysem azjatyckim.

W latach 1998 – 2002 większość krajów Unii Europejskiej wypracowała dokumenty dotyczące praktyk zarządzania w spółkach kapitałowych. Pierwszy tego typu dokument wydany został w 1997 r. przez Central Chamber of Commerce – Confederation of Finnish Industry and Employers i był zatytułowany Corporate Governance Code for Public Limited Companies. W grudniu 1998 r. belgijska Banking and Finance Commission wydała dokument zatytułowany Corporate Governance for Belgium Listed Companies (zwany również Dual Code).[viii] Do końca 2002 r. kodeksy corporate governance zostały, pod różnymi nazwami, wydane w Danii, Finlandii, Francji, Niemczech, Grecji, Irlandii, Włoszech, Holandii, Portugalii, Hiszpanii, Szwecji, Wielkiej Brytanii.

Należy zauważyć, że regulacja stosunków z zakresu corporate governance rzadko ma charakter jednorazowy i wyczerpujący. Normy te występują na ogół w wielu aktach prawnych, a jednolita i całościowa regulacja stanowi wyjątek.

Cząstkowe regulacje stosunków wewnętrznych spółek kapitałowych, takie jak francuski The Boards of Directors of Listed Companies in France (Vienôt I) z 10.07.1995 r.,[ix] powstawały naturalnie w Unii Europejskiej również przed rokiem 1998. Poza Unią Europejską na szczególną uwagę zasługują kodeksy corporate governance wydane w 1999 r. w Australii oraz w 2001 r. w Szwajcarii oraz cały zespół ramowych regulacji prawa spółek w prawie federalnym Stanów Zjednoczonych, powstały w większości w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Przedmiotem naszego zainteresowania w niniejszym opracowaniu będą jednak wyłącznie dokumenty dotyczące corporate governance funkcjonujące w krajach Unii Europejskiej. Dokumenty te nazywamy zbiorczo „kodeksami”, nie należy jednak zapominać, że nie mają one w przytłaczającej większości charakteru kodeksów, rozumianych jako akty normatywne regulujące kompleksowo całość lub część stosunków społecznych składających się na dany obszar życia publicznego.[x] Termin ten może być jednak zasadnie stosowany, ponieważ większość omawianych aktów normuje w sposób ramowy ogół zagadnień z zakresu corporate governance, wyznaczając zarazem zakres tego pojęcia, jak i dostarczając wytycznych dotyczących zasad rządzących tą sferą obrotu prawnego.

Typologia i wstępna charakterystyka kodeksów corporate governance

Wyodrębnienie kodeksów corporate governance w tym tekście opiera się na kryterium funkcjonalnym. Z tego też względu dokumenty te, służąc bez wyjątku celom przedstawionym we wstępie, są bardzo zróżnicowane, zwłaszcza w zakresie charakteru prawnego oraz zakresu oddziaływania. Poniższa charakterystyka, z konieczności ogólna i syntetyczna, dotyczy dwóch grup tekstów:  

    aktów prawa powszechnie obowiązującego wydanych przez parlamenty,
    wszelkich innych.

Aktami prawa powszechnie obowiązującego są dokumenty corporate governance rangi ustawowej (Niemcy, Portugalia) i podustawowej (Francja, Belgia). Do dokumentów pozbawionych tego waloru zaliczamy zarówno kodeksy corporate governance międzynarodowe (na czoło wysuwają się tu Zasady nadzoru korporacyjnego ODCE z 26 i 27.05.1999 r.[xi]), jak i wydawane przez samorządy gospodarcze i organizacje pozarządowe w poszczególnych krajach (Belgia). W przypadku tych ostatnich kodeks może obowiązywać jedynie na mocy dobrowolnego poddania się jego regułom przez członków danej organizacji, choć należy zaznaczyć, że wszystkie kodeksy corporate governance, także powszechnie obowiązujące, mają charakter otwarty, przez co rozumiemy, że poza podmiotami podporządkowanymi – dobrowolnie lub na mocy przepisów prawa publicznego – normom zawartym w danym kodeksie jego zakres regulacji może objąć również inne podmioty.

Przykładem mogą być zawarte w kodeksach corporate governance wydanych w formie ustawy zalecenia, by reguły w nich zawarte, wiążące dla giełdowych spółek akcyjnych, stosowane były również dobrowolnie przez inne spółki handlowe.

Kodeksy corporate governance pozbawione mocy prawnej mają walor czysto postulatywny, wyznaczając pożądany kierunek zmian w praktyce prawnej i gospodarczej. Tym samym kodeksy należące do tej kategorii zbliżają się w swojej roli i znaczeniu do wydawanych do połowy lat osiemdziesiątych, a niekiedy później, dokumentów tzw. best practices.

Best practices, zawierające unormowania wzorcowe w zakresie funkcjonowania organów spółek oraz nadzoru korporacyjnego, nie przyjmowały w zasadzie formy aktu prawa powszechnego. Kodeksy corporate governance odróżnia od dokumentów best practices głównie kompleksowość i spójność aksjologiczna regulacji przy szerszym zakresie oddziaływania.

Warto zauważyć, że projekt polskich Dobrych praktyk w spółkach publicznych (przyjęto taki przekład angielskiego wyrażenia „best practices”), opracowany przez Komitet Dobrych Praktyk, bywa również klasyfikowany jako projekt kodeksu corporate governance,[xii] co wypada uznać za zbytnie rozszerzenie znaczenia tego terminu.

Zakres oddziaływania poszczególnych kodeksów corporate governance pozostaje w związku z ich charakterem prawnym. Zasadny wydaje się podział na kodeksy:

    krajowe (do tej grupy należą kodeksy wydane w formie ustawy),
    kodeksy ponadnarodowe (w tej grupie mieści się także odpowiednie prawodawstwo Unii Europejskiej),
    kodeksy „branżowe”, obowiązujące wyłącznie członków organizacji przedsiębiorców (do tej kategorii zaliczamy zarówno dokumenty organizacji krajowych, jak i ponadnarodowych, jako że kryterium przynależności państwowej członków jest nieistotne dla oceny ich działalności).

Dominującą rolę w zakresie opracowywania reguł corporate governance w Europie odgrywają na szczeblu krajowym organizacje reprezentujące przedsiębiorców, zaś na szczeblu międzynarodowym organizacje o profilu ekonomicznym.

Szczególną wagę dla rozwoju europejskiej regulacji corporate governance przypisać można sporządzonemu na zlecenie OECD Corporate Governance: Improving Competitiveness and Access to Capital in Global Markets – A Report to OECD (tzw. „Millstein Report”) z kwietnia 1998 r. oraz wydany na jego podstawie Principles of Corporate Governance OECD z maja 1999 r.

Większość pozostałych regulacji krajowych i branżowych w Europie bazuje na zaleceniach wydanych przez OECD oraz Unię Europejską.[xiii] Przyczyną takiego stanu rzeczy jest z jednej strony postępująca integracja ekonomiczna Krajów Piętnastki, pociągająca za sobą internacjonalizację akcjonariatu w ramach wielkich przedsięwzięć inwestycyjnych, z drugiej zaś – potrzeba ujednolicenia standardów organizacji spółkowej na całym obszarze Unii.

Kolejną istotną cechą kodeksów corporate governance jest to, że dotyczą one w zasadzie wyłącznie spółek akcyjnych o rozdrobnionym i międzynarodowym akcjonariacie, których akcje dopuszczone zostały do obrotu publicznego (jako że w zasadzie wyłącznie w spółkach publicznych istnieje problem atomizacji akcjonariatu i deficytu kontaktu pomiędzy spółką a akcjonariuszami). Kierunek regulacji corporate governance dowodzi, że w takich właśnie spółkach skuteczne zarządzanie i przejrzystość finansowania, ujęte w kontekście ochrony interesów akcjonariuszy, stały się palącym problemem. Akcjonariusze mniejszościowi i tak zwani drobni akcjonariusze, o ile nie utrzymują stałych i zinstytucjonalizowanych kontaktów, co w dużych spółkach międzynarodowych jest właściwie niewykonalne, pozbawieni są możliwości uzgadniania przekonań dotyczących polityki spółki oraz oceny funkcjonowania jej organów. Rozproszenie głosów akcjonariuszy mniejszościowych pozbawia ich możliwości skutecznego wpływania na decyzje ekonomiczne spółki, co przeczy naturze stosunku spółki i stanowi zagrożenie dla ich interesów.

Godny podkreślenia jest fakt, że większość kodeksów corporate governance powstaje w drodze szerokiej dyskusji z udziałem przedstawicieli zainteresowanych środowisk, czego wynikiem jest kompromisowy charakter przyjętych ustaleń, oraz że zdecydowana większość tych regulacji ma charakter nieoficjalny. Pozostaje to w zgodzie z priorytetowymi w prawodawstwie Unii Europejskiej i krajów członkowskich, jak również Polski, postulatami samorządności, pomocniczości i udziału partnerów społecznych w procesie stanowienia prawa.

Istotną cechą kodeksów corporate governance jest również ich potencjalnie szeroki zasięg społeczny. Nie są to teksty adresowane wyłącznie, czy nawet głównie do specjalistów, stąd precyzja języka prawnego ustępuje niejednokrotnie, nawet w tekstach rangi ustawowej, jasności i przejrzystości sformułowań.[xiv]

Zakres regulacji kodeksów corporate governance

Zgodnie z przyjętym w kodeksie spółek handlowych podziałem, zakres regulacji kodeksów corporate governance omówiony zostanie z podziałem na normy dotyczące stosunków wewnętrznych i zewnętrznych spółek.

Stosunki wewnętrzne

Pierwszorzędnym zagadnieniem dotyczącym stosunków wewnętrznych spółek w kodeksach corporate governance jest ochrona akcjonariuszy. Przyjmuje się przy tym założenie, że udział we wspólnych decyzjach dotyczących spraw spółki stanowi niezbywalne prawo udziałowca.

Dla skutecznego korzystania ze swoich praw udziałowiec musi mieć możliwość efektywnego wykonywania prawa głosu, czyli pierwszego i najważniejszego prawa korporacyjnego. W tym celu większość kodeksów – ze zróżnicowanym naciskiem – podkreśla konieczność modernizacji norm dotyczących sposobu głosowania w spółkach. Postuluje się w związku z tym możliwość głosowania drogą elektroniczną (via internet lub przez e-mail) oraz zniesienia obowiązującego w niektórych krajach (w tym i w Polsce) wymogu składania dokumentów inkorporujących prawa udziałowe w siedzibie spółki lub u osoby zaufania publicznego na czas głosowania. Utrudnia to obrót akcjami i jest wysoce niedogodne z praktycznego punktu widzenia. Większość kodeksów zwraca również uwagę na nieracjonalność ograniczenia możliwości głosowania przez pełnomocników. Warunkiem wykonania prawa głosu jest otrzymanie w porę informacji o głosowaniu.

Jako nieefektywną odrzucić należy w przypadku wielkich spółek publicznych zasadę informowania o zgromadzeniach akcjonariuszy w drodze ogłoszenia, czy to w siedzibie spółki, czy też w dziennikach urzędowych. Zamiast tego postuluje się wprowadzenie informacji kierowanej bezpośrednio do akcjonariusza (co byłoby możliwe dzięki szerszemu wykorzystaniu mediów elektronicznych). Informacja o głosowaniu powinna zawierać opis uchwał, które mają być jego przedmiotem, wraz z prezentacją (jasną i przystępną) ich przesłanek i praktycznych skutków dla spółki. Informacja powinna być przy tym sporządzona w miarę możliwości w języku zrozumiałym dla akcjonariusza, zaś w przypadku znacznego zróżnicowania językowego akcjonariatu twórcy kodeksów corporate governance uznają za wskazane stałe posługiwanie się w stosunkach wewnętrznych spółki dodatkowo przynajmniej jednym językiem międzynarodowym.

Jak widać, strukturalna pozycja akcjonariusza wielkiej spółki międzynarodowej przypomina pozycję konsumenta wobec profesjonalisty – słabość ekonomiczna musi być rekompensowana pełnością informacji. Udziałowiec ma zresztą prawo do informacji na temat interesów spółki w każdym czasie, pozbawianie go tego prawa w umowach i innych aktach założycielskich spółek jest niedopuszczalne.

Projektodawcy kodeksów corporate governance dostrzegli, jak widać, podkreślaną w prawie konsumenckim różnicę pomiędzy informacją dostępną prawnie i faktycznie.

Ze względu na praktyczną złożoność głosowania w warunkach zatomizowanego akcjonariatu praktyczne wydaje się również korzystanie z usług profesjonalnych przedsiębiorstw zajmujących się zbieraniem i liczeniem głosów. Przedsiębiorstwa takie – lub też organizacje non-profit świadczące tego typu usługi musiałyby prawdopodobnie poddać się procedurom uwierzytelniającym, których projektów autorzy kodeksów jednak nie przedstawiają.

Według kodeksów corporate governance zasadą (przyjętą w wielu porządkach prawnych) powinno być proporcjonalne uzależnienie wpływu udziałowca na owe decyzje od wysokości jego wkładu w kapitał zakładowy spółki, co zgodne jest z wyrażoną w Preambule do Drugiej Dyrektywy Europejskiej z 13.12.1976 r. „zasadą równego traktowania akcjonariuszy znajdujących się w takiej samej sytuacji”.[xv] Z tego też względu godne polecenia byłoby wyeliminowanie z obrotu prawnego akcji uprzywilejowanych oraz możliwości różnicowania poszczególnych serii akcji co do prawa głosu. Wszystkie regulacje corporate governance zmierzają do praktycznej realizacji zasady fair and equal treatment of shareholders.

Kolejny blok zagadnień poruszanych w kodeksach corporate governance można by zatytułować „organy spółki”. Pojęcie corporate governance odnosiło się, jak słusznie wskazuje A. Szumański,[xvi] przede wszystkim do alokacji władzy w spółce kapitałowej i relacji pomiędzy menedżerami a udziałowcami spółki. Znaczenie to, typowe dla literatury amerykańskiej, uległo następnie rozszerzeniu, niewątpliwie w związku ze wspomnianymi na wstępie przemianami ekonomicznymi oraz wobec ujawnienia się braku efektywności zarządzania w spółkach kapitałowych w ostatnich latach.[xvii]

Ze względu na kryzys zaufania w relacjach menedżer – udziałowcy, szczególne zainteresowanie autorów kodeksów corporate governance budzi funkcjonowanie organów nadzoru. Ta ostatnia kwestia pojawia się oczywiście tylko, jeżeli dany system prawny przewiduje rozdział między funkcją prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji, a funkcją nadzoru nad kwestiami dotyczącymi zarządu i reprezentacji (system dwustopniowy, zwany też two-tiere structure).

Organem szczególnie ważnym z punktu widzenia corporate governance jest organ nadzoru, na ogół rada nadzorcza (Supervisory Board). Członkowie rady powinni być powoływani, zgodnie z postulatami twórców kodeksów corporate governance, przez zgromadzenie udziałowców i posiadać prawo odwoływania członków zarządu. Nie powinni rekrutować się spośród byłych członków organów zarządzających i vice versa, co miałoby zapewnić dostateczny poziom kontroli nad działaniami organów zarządzających. Organy zarządu i kontroli powinny współpracować ze sobą, co zapewni płynność przepływu informacji (por. na przykład art. 3.1 i 3.2 niemieckiego kodeksu corporate governance z 26.02.2002 r.[xviii]), w niektórych zaś kwestiach, jak zaciąganie zobowiązań, szczególnej wagi dla przedsiębiorstwa, ich współdziałanie i zgoda są wymagane (na przykład art. 3.9 niemieckiego kodeksu corporate governance). Poza kompetencjami z zakresu kontroli, uprawnieniem do otrzymywania informacji o sprawach spółki oraz uprawnieniem do odwoływania członka zarządu i zwołania zgromadzenia udziałowców, niektóre kodeksy przyznają Radzie Nadzorczej także kompetencję określania wynagrodzenia członka organu zarządzającego (na przykład niemiecki kodeks corporate governance w art. 4.2.3).

Co do wynagrodzenia członków rady nadzorczej, którego określenie pozostaje w gestii zgromadzenia udziałowców (art. 5.4.5 niemieckiego kodeksu corporate governance), zwraca uwagę postulat niezawierania umów o pracę z członkami organów nadzoru wewnętrznego, jak również postulat rezygnacji z określania wynagrodzenia w formie udziału procentowego w zyskach. Ten ostatni element corporate governance bez wątpienia pozostaje w związku z niektórymi doświadczeniami praktyki gospodarczej ostatnich lat (zauważmy, że jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych wynagrodzenie członków organów spółek w formie udziału w zyskach, popularne w tzw. kontraktach menedżerskich, uznawano za mechanizm skutecznie zabezpieczający interesy ekonomiczne spółek). Możliwość nadużyć związanych z przedefiniowaniem pojęcia zysku na użytek księgowości unaoczniła twórcom kodeksów corporate governance potrzebę wzmocnienia gwarancji właściwego prowadzenia spraw spółek przez organy zarządu metodami nie tylko ekonomicznymi, lecz również prawnymi.

Ostatnim wymaganiem stawianym przez wszystkie kodeksy corporate governance członkom organów nadzoru jest kompetencja oraz niezależność od udziałowców większościowych, jak też umiejętność oddzielenia interesów spółki od interesów własnych.

Artykuł 5.5.1 niemieckiego kodeksu corporate governance głosi, że każdy z członków rady nadzorczej zobowiązany jest w interesie przedsiębiorstwa nie kierować się w swoich decyzjach interesem własnym i nie wykorzystywać we własnym interesie możliwości ekonomicznych, które otwierają się przed przedsiębiorstwem. Postulat ten, obecny zapewne we wszystkich porządkach krajowych, wydaje się trudny do przeprowadzenia w obrocie gospodarczym, stąd zapewne brak w kodeksach corporate governance wskazówek dotyczących jego praktycznej realizacji.

Stosunki zewnętrzne

W sferze stosunków zewnętrznych spółek zwraca uwagę znacząco mniejsza liczba regulacji z zakresu corporate governance. Kodeksy corporate governance z natury rzeczy poświęcone są jednak raczej stosunkom wewnętrznym spółek. Pojęcie corporate governance dotyczy bowiem wewnętrznych mechanizmów zarządu spółką i organizacji życia spółkowego, nie zaś ogółu stosunków prawnych z udziałem spółek.

Zagadnieniem bezdyskusyjnie związanym ze stosunkami zewnętrznymi spółki jest swoboda obrotu akcjami (czy też innymi prawami udziałowymi).

Oprócz omówionego postulatu nieutrudniania obrotu poprzez pozbawianie udziałowca posiadania dokumentów udziałowych na czas wykonywania prawa głosu, podkreśla się też konieczność wprowadzenia pełnej swobody w dysponowaniu prawami z akcji. Granicą zasady swobody obrotu akcjami jest zasada ochrony mniejszości akcjonariuszy.

Kodeksy corporate governance niechętnie odnoszą się do tzw. squeeze out (przymusowego wykupu akcji drobnych akcjonariuszy),[xix] z drugiej zaś strony domagają się – lub wprowadzają – obostrzenia dotyczące formy i okresu ważności oraz sposobu publikacji publicznego wezwania do sprzedaży lub zamiany akcji. Szczególnie istotną kwestią wydaje się w tym kontekście sprzedaż większościowych pakietów akcji oraz kontrola łączeń. Prawo ochrony konkurencji pozostaje co prawda w większości krajów Unii w domenie publicznoprawnej, niemniej jednak podkreśla się i przy tej okazji wszechobecny wymóg informacji, umożliwiającej mniejszościowym akcjonariuszom powzięcie i wyrażenie zdania w kwestiach żywotnych interesów spółki.

W grupie zagadnień dotyczących stosunków zewnętrznych spółek należy umieścić również zagadnienia lokujące się w sferze pośredniej pomiędzy wewnętrznym życiem spółki a jej relacjami z otoczeniem prawno-gospodarczym. W pierwszym rzędzie należy tu wymienić kwestie związane ze składaniem oświadczeń woli (oraz szerzej – z negocjacjami) pomiędzy członkami organów spółki a samą spółką.

Już w dokumentach best practices poświęcano sporo uwagi praktykom zwanym self-dealing oraz wrongful trading. Są to pojęcia charakterystyczne dla prawa anglosaskiego, przejęte jednak przez większość ustawodawców kontynentalnych. Dotyczą one czynności prawnych, których stroną, obok spółki, jest członek zarządu lub rady nadzorczej, albo jego osoba najbliższa, dokonanych z pokrzywdzeniem interesów spółki.

Warto zauważyć, że praktyki te wprowadzają w zakres zainteresowania twórców kodeksów corporate governance także problem reprezentacji spółki, nieregulowany przez nie jednak na ogół w sposób całościowy. Niemiecki kodeks corporate governance – szczególnie instruktywny ze względu na swój ustawowy charakter – stanowi, że zobowiązanie się majątkowe spółki wobec członka jej organu wymaga zgody rady nadzorczej (por. art. 3.9).

Zagadnieniem ze sfery pomiędzy wewnętrznymi a zewnętrznymi stosunkami spółki jest także problem uczestnictwa pracowników w zarządzie i nadzorze nad działalnością spółki, przede wszystkim przez prawo wyboru swoich reprezentantów do organów obu typów władz.

Regulacja tej kwestii w prawie polskim ma zdecydowanie charakter archaiczny, zaś jej liberalny charakter odbiega znacząco od bardziej protekcjonistycznych i solidarystycznych rozwiązań przyjętych w niektórych przynajmniej krajach Unii Europejskiej. Powszechny w Europie model gwarancji udziału pracowników w zarządzie sprawami spółki (pracodawcy) uwzględnia w szerokim zakresie potrzebę ochrony interesów pracowników oraz konieczność budowania solidarności pomiędzy pracodawcą a pracobiorcą.

Warto przypomnieć, że we Francji czy Niemczech (art. 3.6 niemieckiego kodeksu corporate governance) udział pracowników w zarządzie sprawami spółki jest obowiązującym standardem prawa spółek. W Polsce obowiązek dopuszczenia pracowników do współdecydowania przewidziano jedynie w przypadku przedsiębiorstw państwowych. Z technicznego punktu widzenia przyznanie pracownikom spółki prawa uczestnictwa w decyzjach dotyczących interesów spółki może dokonywać się w formie obligatoryjnego przyznania im praw udziałowych lub też w formie przyznania załodze prawa wyboru własnego przedstawiciela w organach zarządu i/lub kontroli. To ostatnie rozwiązanie wydaje się mniej efektywne, jako że stwarza szersze pole do działań mających na celu obejście prawa.

Podstawy aksjologiczne kodeksów corporate governance

Niektóre spośród wartości znajdujących się w regulacjach corporate governance są tradycyjnie obecne w prawie spółek i nie uchodzą współcześnie za kontrowersyjne. Mowa przede wszystkim o równości udziałowców oraz o ochronie interesów mniejszości. Ta ostatnia zasada utożsamiana jest jednak z zasadą ochrony inwestycji, udziałowiec jest więc w pierwszym rzędzie rozumiany jako inwestor – affectio societatis ustępuje miejsca affectio beneficii.

Ułatwieniu przepływu kapitałów i uproszczeniu inwestowania transgranicznego ma również służyć uproszczenie procedur głosowania oraz zwiększenie elastyczności prawa spółek przy zachowaniu, czy wręcz podniesieniu standardów ochrony i obowiązku informacyjnego.

Spółka – wielka międzynarodowa spółka akcyjna – postrzegana jest jako nośnik wielkiego kapitału inwestycyjnego, którego niedostatek, jak tego dowiódł kryzys tajlandzki i moskiewski, stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń współczesnej gospodarki.

Stymulacja inwestycji jest problemem złożonym i wymaga zaangażowania rozmaitych środków. Jednym z takich środków jest poszerzenie zakresu informacji inwestora i zapewnienie mu w ten sposób większego wpływu na losy spółki, w tym na wybór członków jej organów, zwłaszcza organów kontroli wewnętrznej.

Warto zauważyć, że teoretycznie mamy tu do czynienia ze swoistą rewizją teorii osoby prawnej i teorii interesu. Oto bowiem postuluje się wzmocnienie związków bezpośrednich pomiędzy osobowym akcjonariatem a organami spółki. Dotychczasowa sytuacja w obrocie z udziałem wielkich korporacji, cechująca się daleko idącą autonomizacją interesu spółki wobec interesu udziałowców, doczekała się zatem negatywnej oceny środowisk bezpośrednio w owym obrocie uczestniczących – jako że środowiska te wywarły wpływ na kształt przytłaczającej większości analizowanych kodeksów corporate governance.

W zakresie struktury organów spółek pojawia się zatem w kodeksach corporate governance interesująca rozbieżność pomiędzy organami zarządu, reprezentującymi kapitał i niejako spółkę per se, a organami kontroli, powiązanymi z akcjonariatem w jego aspekcie nie tylko ekonomicznym, lecz i personalnym.

Podsumowanie

Kodeksy corporate governance realizują więc konsekwentnie zasadę swoistego podziału władz wewnątrz spółki, przywracając rozdrobnionemu akcjonariatowi właściwe mu funkcje stanowiące, wzmacniając organy kontroli oraz podkreślając ostro różnice funkcji i z tym związaną potrzebę wzajemnej niezależności organów zarządu i kontroli. Jest to bez wątpienia krok naprzód w europejskiej praktyce prawnej, zwłaszcza ze względu na nierzadko oddolny charakter tych kodeksów, jak również ze względu na podkreślany już fakt, że stanowią one zwykle produkt szerokich konsultacji społecznych, prowadzonych z inicjatywy i z udziałem zainteresowanych środowisk.

W epoce niepokojów gospodarczych i znaczącego obniżenia standardów etycznych w działalności gospodarczej inicjatywy tego typu należy uznać za godne poparcia ze wszech miar. Pozostaje mieć nadzieję, że polskie środowiska przedsiębiorców i inwestorów wypracują w najbliższym czasie analogiczne reguły, co pozwoli nam na równym poziomie z zachodnimi partnerami prowadzić dyskusje na temat wspólnych europejskich standardów corporate governance.

Dobrym punktem wyjścia są w tym względzie obowiązujące od 1 stycznia 2001 r. przepisy kodeksu spółek handlowych. Rozwiązania kodeksu w powiązaniu z przepisami ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym z 20.08.1997 r.[xx] dostosowane są na ogół dobrze do potrzeb współczesnego obrotu.

Kodeks spółek handlowych przewiduje szereg mechanizmów służących ochronie interesów akcjonariuszy mniejszościowych (między innymi poprzez ograniczenie znaczenia akcji uprzywilejowanych czy możliwość zaskarżania uchwał zgromadzeń akcjonariuszy), zapewnieniu odpowiednich standardów kontroli funkcjonowania spółek oraz należytego poziomu informacji publicznej o sytuacji finansowej spółek notowanych publicznie.

Zdecydowanie mniej uwagi poświęca się w polskiej legislacji kwestiom wewnętrznego przepływu informacji w spółkach (jasność, zrozumiałość informacji o sprawach spółki, obowiązek terminowego osobistego, pocztowego lub elektronicznego powiadamiania akcjonariusza o zdarzeniach dotyczących spółki, także innych niż walne zgromadzenia). Jak najszybsze wprowadzenie takich regulacji przysłużyłoby się dobrze interesom polskiej gospodarki i umożliwiłoby wzrost inwestycji poprzez mobilizację drobnego kapitału, wzmacniając zarazem ochronę polskich drobnych akcjonariuszy w publicznych spółkach międzynarodowych działających na terenie naszego kraju. Osobną kwestią jest stosunek polskiego ustawodawstwa do kwestii udziału pracowników w zarządzie spółką, który uznać należy za niezgodny z kierunkiem regulacji większości krajów Unii Europejskiej.

Ustalenie polskich standardów corporate governance staje się potrzebą naglącą wobec zbliżającego się otwarcia polskiego rynku na wymianę z krajami Unii Europejskiej. Jedną z form wymiany gospodarczej na wspólnym rynku jest przepływ kapitałów inwestycyjnych. Kodeksy corporate governance stanowią wyraz dominacji interesu ekonomicznego w praktyce prawnej. Ich istnienie dowodzi otwartości środowisk wielkich i małych inwestorów oraz ustawodawstw krajowych na problemy rynku. Inicjatywy podejmowane przez polskie organizacje pozarządowe wskazują również na gotowość rozmaitych polskich grup interesów do przygotowania regulacji corporate governance, pomimo wciąż niedostatecznego znaczenia przypisywanego tym uregulowaniom.[xxi]

Tendencja do wzmocnienia gwarancji, zgodnego ze standardami światowymi ukształtowania stosunków spółkowych, powinna znaleźć wyraz również w polskiej legislacji. Wpłynęłoby to bez wątpienia pozytywnie na rangę reguł corporate governance, które dotychczas, jako pozbawione podstawy ustawowej, traktowane są jako reguły etyczne[xxii] lub w najlepszym razie swoiste leges imperfectae. Zmiana statusu reguł corporate governance w świadomości społecznej, poprzez nadanie im waloru prawa obowiązującego, dokonać się może z tym większą łatwością, że kodeks spółek handlowych, jako akt obrastający dopiero z wolna orzecznictwem sądowym, stwarza wciąż dobre pole dla interwencji ustawodawcy, dokonanej z zachowaniem europejskich standardów w zakresie realizacji zasady dialogu społecznego.


[i] Por. A. Szumański, Zasady nadzoru korporacyjnego ODCE (corporate governance), PPH 2000/5, s. 1; M. Furtek, W. Jurcewicz, Corporate governance – ład korporacyjny w spółkach akcyjnych, PPH 2002/6, s. 24; I. Karasek, A. Wacławik, Polski kodeks corporate governance – mechanizmy wdrażania i egzekwowania, PPH 2002/7, s. 24; M. Masny, Zarządzanie ryzykiem jako wymóg corporate governance, PPH 2002/9, s. 1.
[ii] M. Jerzemowska, Nadzór korporacyjny, Warszawa 1999.
[iii] Por. A. Szumański, Zasady..., s. 2.
[iv] M. Furtek, W. Jurcewicz, Corporate..., s. 24.
[v] Por. I.M. Millstein, Comparative Matrix of Corporate Governance Codes Relevant to the EU and Member States, Weil, Gotshal and Manges, LLP, s. 2.
[vi] M. Masny, Zarządzanie..., s. 1.
[vii] M. Masny, Zarządzanie..., s. 1.
[viii] Zob. www.cbf.be/pe/pec/en_ec01.htm.
[ix] Zob. www.ecgn.org (tylko wersja francuska).
[x] T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1999, s. 122.
[xi] Zob. szczegółową charakterystykę A. Szumański, Zasady..., s. 1.
[xii] Tak I. Karasek, A. Wacławik, Polski..., s. 24.
[xiii] Dotyczy to zwłaszcza dyrektyw OJ L 65/8 z 1968 r.; OJ L 26/1 z 1977 r.; OJ L 295/36 z 1977 r.; OJ L 222/11 z 1978 r.; OJ L 378/47 z 1982 r.; OJ L 183/1 z 1983 r.; OJ L 126/20 z 1984 r.; OJ L 395/96 z 1989 r.; OJL 395/40 z 1989 r.; komunikatów Komisji Europejskiej oraz wytycznych zawartych w raporcie Wysokiej Komisji Ekspertów z Zakresu Prawa Spółek z 4.11.2002 r. –www.europa.eu.int/comm/internal_market/en/company/modern/consult/report_en.pdf.
[xiv] Por. Słowo wstępne do projektu Deutscher Corporate governance – Kodex, przedstawionego przez Regierungskommission Deutscher corporate governance – Kodex pod przewodnictwem G. Cromme’a z 26.02.2002 r. (www.bundestag.gov.de).
[xv] Za A. Szumańskim, Zasady..., s. 9.
[xvi] A. Szumański, Zasady..., s. 1.
[xvii] A. Krzemiński, Wady amerykańskiego systemu zarządzania, „Parkiet” z 7.03.2003 r., s. 12.
[xviii] Zob. www.bundestag.gov.de.
[xix] Zob. szerzej na przykład J. Warchoł, Regulacja instytucji squeeze out i reverse squeeze out w Unii Europejskiej, PPH 2002/12, s. 32; A. Radwan, Przymusowy wykup akcji drobnych akcjonariuszy w prawie brytyjskim na tle k.s.h., PPH 2003/1, s. 41.
[xx] DzU z 2001 r. nr 17, poz. 209, ze zm.
[xxi] Por. I. Karasek, A. Wacławik, Polski..., s. 27.
[xxii] Por. I. Karasek, A. Wacławik, Polski..., s. 27.

  zjednoczenie.com